Αντικειμενα

Tο Κάστρο της Μυκόνου βρίσκεται στο Δ τμήμα του νησιού, στην απόληξη της χερσονήσου της Χώρας και προσφέρει άμεση εποπτεία στα αγκυροβόλια του Τούρλου και του Κόρφη – Διακόπτου που ανοίγονται μπροστά του, ενώ προς Β ελέγχει το θαλάσσιο πέρασμα μεταξύ Τήνου και Μυκόνου.

Το Κάστρο της Μυκόνου έχει κτιστεί επάνω σε χαμηλό ύψωμα δίπλα στην θάλασσα, σε περιοχή που έχει τεκμηριωθεί αδιάλειπτη κατοίκηση από την πρώιμη εποχή του Χαλκού έως και τον 19ο αιώνα. Η σημερινή μορφή του Κάστρου είναι αποτέλεσμα διαχρονικών προσθηκών και επεμβάσεων, ώστε με τα λιγοστά ορατά κατάλοιπά του και την αποσπασματική αρχαιολογική έρευνα σε αυτό, να μην είναι δυνατόν να ανασυντεθούν με ακρίβεια τα όρια και η μορφή του.

Η έκταση του Κάστρου δεν πρέπει να υπερέβαινε τα 7.200 τ.μ., επιφάνεια που ορίζεται από τις αποτυπώσεις των περιηγητών και κυρίως του Christoforo Buondelmonti περί το 1420 και του Joseph Pitton de Tournefort στις αρχές του 18ου αιώνα. Το Κάστρο οχυρώνεται από απλό περίβολο που ενισχυόταν με πύργους. Σήμερα διατηρούνται τα κατάλοιπα δύο πύργων, ο πρώτος στον ισόγειο χώρο του συγκροτήματος της Παναγίας Παραπορτιανής στην Β πλευρά και ο δεύτερος δίπλα στον ναό της Παναγίας Πρυανής (Πυργιανής/ του Πύργου) στα Ν. Οι γνωστές πύλες εισόδου στο Κάστρο είναι τρεις. Αν και δεν σώζονται όλες, τοπωνύμια στο Κάστρο φανερώνουν την θέση τους, καθορίζοντας εν μέρει και το περίγραμμά του. Η Πόρτα του Γιαλού, κατεδαφισμένη ήδη από τις αρχές του 20ου αιώνα, βρισκόταν στα ΝΑ του σημερινού ναού της Αγίας Μονής και συνέδεε το Κάστρο με το λιμάνι. Η Πόρτα της Σαπιονέρας, ή της Sabbia Nera, της μαύρης άμμου δηλαδή, θα πρέπει επίσης να οδηγούσε στην θάλασσα και εντοπίζεται μάλλον στην Ν πλευρά του Κάστρου. Στα ΒΔ, εντός του συγκροτήματος της Παραπορτιανής, όπως προκύπτει και από το όνομα, εντοπίζεται η τρίτη πύλη του Κάστρου, το Παραπόρτι. Ο οχυρωματικός περίβολος πρέπει να ακολουθούσε το επάκτιο μέτωπο στην Β και την ΒΔ πλευρά του Κάστρου, όπως προκύπτει από τα ανασκαφικά ευρήματα στο καπετανόσπιτο του Νικόλα Μαλούχου, σήμερα Λαογραφικό Μουσείο, και σε νεοκλασικό κτήριο στην Μικρή Βενετία. Η οχύρωση αυτή, ή τμήμα της, ανάγεται στην βυζαντινή περίοδο, όπως τεκμηριώνουν τα ανασκαφικά ευρήματα, ωστόσο πρέπει να αναδιαμορφώθηκε ριζικά στις αρχές του 13ου αιώνα, όταν η Μύκονος κατελήφθη από τους Βενετούς αδελφούς Γκίζη. Η μορφή του Κάστρου πρέπει να είχε ολοκληρωθεί έως τις αρχές του 15ου αιώνα, όπως δείχνει η απεικόνιση του Buondelmonti. 

Σημαντικά στοιχεία για την οχύρωση του Κάστρου της Μυκόνου προσφέρει το διώροφο συγκρότημα της Παναγίας Παραπορτιανής. Ο όροφός του καταλαμβάνεται από την Παναγία Παραπορτιανή στον τύπο του συνεπτυγμένου σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο ναού, που έχει χρονολογηθεί στον 16ο – 17ο αιώνα ή και παλαιότερα, ενώ στο ισόγειό του τα άλλοτε ερειπωμένα κτίσματα μετατράπηκαν το 1920 σε τέσσερεις μονόκλιτους ναούς, τον Άγιο Ευστάθιο ακριβώς κάτω από την Παραπορτιανή, τον Άγιο Σώζοντα, τους Αγίους Αναργύρους και την Αγία Αναστασία στην Δ πλευρά. Εντός του ναού του Αγίου Ευσταθίου έχει σήμερα αναγνωριστεί ένας στεγασμένος διάδρομος πλάτους 1,55μ., που έχει συμπεριλάβει αρχαίους κίονες στην τοιχοποιία του, ένα διαβατικό δηλαδή της πύλης του Κάστρου. Παραπλεύρως εντός του ναού των Αγίων Αναργύρων οι ισχυροί πεσσοί μήκους 1,30μ. που φέρουν τα τόξα στήριξης της στέγης του αποτελούν ασφαλή ένδειξη για την πρωιμότερη χρήση του χώρου ως πύργο. Η παρουσία πύργου σε άμεση επαφή με την πύλη του Κάστρου αποτελούσε επιβεβλημένο στοιχείο της άμυνας, τα οποία βάσει ανασκαφικών δεδομένων έχουν χρονολογηθεί στην βυζαντινή περίοδο.

Αντίστοιχα ευρήματα έχουν προκύψει από την ανασκαφή του δευτέρου πύργου δίπλα στην Παναγία Πρυανή στο Ν όριο του Κάστρου της Μυκόνου. Ο πύργος είναι σχεδόν τετράγωνης κάτοψης διαστάσεων 5,90x5,80μ., με ισχυρούς τοίχους πλάτους 1,40–1,50μ. Η αίθουσα του ισογείου του καλυπτόταν από μεγάλου ανοίγματος ημικυλινδρικό θόλο με τρία εγκάρσια ενισχυτικά τόξα – σφενδόνια από πώρινους λαξευτούς θολίτες πάνω σε λίθινα φουρούσια. Τα στοιχεία αυτά φανερώνουν ένα εντυπωσιακό οχυρό κτίσμα που διαρθρωνόταν σε δύο τουλάχιστον επίπεδα. Η πρόσβαση στο εσωτερικό του πύργου γινόταν από το επίπεδο του ορόφου.

Στα επάκτια μέτωπα του Κάστρου αναγνωρίζονται σήμερα τμήματα της οχύρωσης στους ενισχυμένους εξωτερικούς τοίχους των σύγκολλων περιμετρικών οικιών, στα ΒΔ, την λεγόμενη Μικρή Βενετία, και στα Β, στο σημερινό Λαογραφικό Μουσείο. Η πορεία αυτή των τειχών, ενδεχομένως αποτέλεσμα των οχυρώσεων των Βενετών κυρίων του νησιού από τον 13ο αιώνα, φαίνεται ότι συνεχίζει προγενέστερη οικοδομική γραμμή, καθώς σε επιθαλάσσιο κτήριο της Μικρής Βενετίας αποκαλύφθηκε στην υπόγεια στάθμη του πρωιμότερη μεσαιωνική κατασκευή με δεξαμενή, αλλά και αρχαιότερα κατάλοιπα κατοίκησης. Κατά πόσο όμως η βενετική οχύρωση του Κάστρου Μυκόνου αντιστοιχούσε στον τύπο του ορθογωνικού κάστρου, όπως έχει προταθεί, δεν είναι δυνατόν να τεκμηριωθεί με ακρίβεια. 

Στο εσωτερικό του Κάστρου αναπτυσσόταν ένας εύρωστος οικισμός ήδη από την 2η χιλιετία π.Χ. Πέραν όμως των καταλοίπων της αρχαίας κατοίκησης στο Κάστρο, η βυζαντινή και η βενετική περίοδος υπήρξαν καταλυτικές για την φυσιογνωμία του, καθώς χαρακτηρίζονται από την συνεχή χρήση του χώρου και τις αλλεπάλληλες επισκευαστικές φάσεις. Ο οικισμός του ήταν πυκνοδομημένος, απαρτιζόμενος κατά το πλείστον από διώροφες οικίες με επίπεδη στέγη που είχαν πρόσβαση από το εσωτερικό του Κάστρου, ενώ κατά την ύστερη μεσαιωνική φάση του ο χώρος του θα καταλαμβανόταν από κατάλοιπα ισόγειων χώρων κτηρίων. Ανάμεσά τους πρέπει να ξεχώριζε η παλαιά ανώγεια Αγία Μονή, πλησίον του σημερινού ναού, η οποία κατεδαφίστηκε το 1901, και κοντά της ένα αρχοντικό, επίσης χαμένο σήμερα, το οποίο η προφορική παράδοση ονομάζει ως τον πύργο των Γκίζη, των Βενετών αρχόντων. Κατά τον 17ο αιώνα εντός του Κάστρου μαρτυρούνται έντεκα ναοί. Ο δίκλιτος καμαροσκεπής ναός της Αγίας Ελένης, μητροπολιτικός μέχρι και τον 19ο αιώνα, έχει θεωρηθεί ως ο παλαιότερος και μεγαλύτερος,  ο οποίος διαθέτει σημαντική συλλογή φορητών εικόνων της μεταβυζαντινής περιόδου.

Στην ΒΔ γωνία της χερσονήσου της Χώρας Μυκόνου αλλά εκτός του Κάστρου λειτουργούσε ήδη από τον 15ο αιώνα ο καστριανός ανεμόμυλος, όπως αποτυπώνεται στο σχέδιο του Buondelmonti, ο οποίος είχε ερειπωθεί το 1885. 

Στην περιοχή του Κάστρου εντοπίζονται πηγάδια, ωστόσο η ύδρευση του οικισμού γινόταν και από τις κινστέρνες στα υπόγεια των οικιών που συγκέντρωναν τα όμβρια μέσω αγωγών από τις στέγες τους, όπως έχει προκύψει από τις ανασκαφικές έρευνες στο άλλοτε σχολείο του Μαύρου στο ΒΑ όριο του Κάστρου. 

Η επέκταση του οικισμού εκτός του Κάστρου ακολούθησε αρχικά την διάταξη και την μορφή των οικιών εντός αυτού, όπως φαίνεται από την πυκνή διάταξη των διώροφων σπιτιών που κτίστηκαν στην Παρκιά/ Μπαρκιά (Παροικιά), την πρώτη συνοικία εκτός των τειχών.