H Αρχαία Θήρα είναι κτισμένη στην ΝΑ πλευρά του νησιού επάνω στον απότομο λόφο του Μέσα Βουνού (άλλοτε του Αγίου Στεφάνου), σε υψόμετρο π. 366μ. από την επιφάνεια της θάλασσας. Πρόκειται για οχυρή θέση, που ελέγχει τα επίνειά της, το Καμάρι (αρχαία Οία) στα Β και την Περίσσα (αρχαία Ελευσίνα) στα Ν, και έχει άμεση οπτική επικοινωνία με το Καστέλλι και το Κάστρο στο όρος Κάλαμος της Ανάφης. Επίσης κατοπτεύει τους ευρύτερους θαλάσσιους δρόμους Ν και Α, και κυρίως τον δρόμο έως την Κρήτη. Η Αρχαία Θήρα ιδρύθηκε τον 8ο αιώνα π.Χ. και αποτέλεσε εξ αρχής περιτειχισμένη πόλη, κάστρο, που δεν χρειαζόταν ακρόπολη, καθώς η ίδια η πόλη λειτουργούσε ως Ακρόπολη λόγω της απόκρημνης θέσης της. Τα αρχαία τείχη διατηρήθηκαν και επεκτάθηκαν έως και τον 9ο αιώνα μ.Χ., εποχή που μάλλον εγκαταλείφθηκε οριστικά. Η πόλη εξ αρχής ήταν περιορισμένη στην κορυφή του Μέσα Βουνού, αναπτυσσόμενη σε πλάτωμα μήκους π.810μ. και μέγιστου πλάτους π. 210μ. Ο περίβολός της ωστόσο «αγκάλιαζε» ολόκληρο τον λόφο, καθώς περιελάμβανε και τις πηγές που διάσπαρτα υπήρχαν σε αυτόν, ώστε σε συνδυασμό με τις κινστέρνες συλλογής ομβρίων να εξασφαλίζεται η επάρκεια σε πόσιμο νερό.
Η οχύρωση της Αρχαίας Θήρας κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή βασίζεται εν πολλοίς στον αρχαίο περίβολο της πόλης, αξιοποιώντας και ενσωματώνοντας λειτουργικά τις παλαιότερες αμυντικές κατασκευές, με προσθήκες και επεμβάσεις όπου κρινόταν αναγκαίο. Τα τείχη υψώνονται επάνω στον βράχο και έχουν συνολική περίμετρο ??μ., ενώ καταλαμβάνουν επιφάνεια π.??τ.μ. (??? στρ.). Η χάραξή τους αξιοποιεί στο έπακρο την φυσική οχύρωση της θέσης, καθώς τα τείχη εντοπίζονται ανάμεσα στις απότομες κλιτύες του λόφου, καθιστώντας το κάστρο απρόσιτο. Η βασική πρόσβαση στο κάστρο βρίσκεται στα ΒΔ, από την Σελλάδα, το διάσελο που ενώνει τον Προφήτη Ηλία με το Μέσα Βουνό, στον άξονα του οποίου συνεχίζεται και ο κεντρικός δρόμος που διέρχεται την Αγορά της Αρχαίας Θήρας. Στο σημείο αυτό βρίσκεται η μοναδική πύλη εισόδου στο Κάστρο. Για να μην είναι ορατή, άρα και ευπρόσβλητη, από τους επιτιθέμενους φαίνεται ότι είναι προφυλαγμένη από τον βράχο στα δεξιά της, ενώ μπροστά της διευθετείται κυκλικός (;;) πύργος (vgl. Abb. 221/Thera III). Η πύλη διαμορφώνεται με οριζόντιο κατώφλι, στο οποίο έχουν διατηρηθεί τα ίχνη της δίφυλλης ξύλινης θύρας. Η πορεία της είναι ανηφορική, όπως προκύπτει από τις δύο βαθμίδες στο εσωτερικό της, όπως άλλωστε και η κλίση του εδάφους. Η πύλη εισόδου αποτελεί ανακατασκευή παλαιότερης στην ίδια θέση, όπως προκύπτει από την τοιχοποιία της, με την ευρεία χρήση ασβεστοκονιάματος.
Τα τείχη ενισχύονταν με πύργους και θλάσεις, οι τελευταίες υπαγορευμένες κατά το πλείστον από την μορφολογία του εδάφους.
Τα τείχη της Αρχαίας Θήρας εντοπίζονται σε άμεση συνάφεια με τους δρόμους που ήταν σε χρήση στο Μέσα Βουνό. Κατά μήκος της Σελλάδας και στην πορεία τους προς Β περνούν ανάμεσα στις απότομες κλιτύες του Μέσα Βουνού, σε υψόμετρο π. 217,4μ., προς το [σημερινό] παρεκκλήσιο της Ζωοδόχου Πηγής περικλείοντας κρηναίο κτίσμα, καθώς και τον αγωγό μεταφοράς του νερού προς την πόλη. Ακολουθώντας το βουνό στρέφονται ΒΑ έως τις λεγόμενες Κρεμαστές Γούρνες. Μικρό τμήμα του οχυρωματικού περιβόλου στο σημείο αυτό, μήκους π. 1,15μ., έχει αρκετά επιμελημένη τοιχοποιία, αποτελούμενο από διπλή σειρά λίθων, στους οποίους παρεμβάλλονται οριζόντιοι αρμοί. Έχει υποστηριστεί ότι το τμήμα αυτό είχε αρχικό ύψος περί τα 13,6μ., διαθέτοντας ωστόσο και αντιστήριξη. Από την ίδια πλευρά του Μέσα Βουνού εντοπίζεται και εκτενές τμήμα οχύρωσης, το λεγόμενο Λουρί στις δημοσιεύσεις των Γερμανών στις αρχές του 20ου αιώνα. Πρόκειται για τείχος μήκους π. 350μ., αποτελούμενο από αμελή σχετικά τοιχοποιία που συνιστάται από μονή σειρά λίθων και επιμελημένη μόνο την εξωτερική παρειά. Τα τείχη συνεχίζονται προς Α/ΝΑ, ακολουθώντας και την κατωφέρεια του εδάφους, όπου σε υψόμετρο π. 180μ. από την θάλασσα χάνονται τα ίχνη τους.
Στα ΒΔ της Σελλάδας τα τείχη συνεχίζονταν έως το Ρέμα του Κουρογιάννη, όπου ο αρχαίος οχυρωματικός περίβολος έχει διατηρηθεί σε σχετικά ικανοποιητική κατάσταση με περιορισμένες τις πρωτοβυζαντινές επεμβάσεις. Η πορεία των τειχών προς ?? φθάνει έως την περιοχή Πλαγκάδες, ενώ συνεχίζεται και Ν της κρήνης της Ζωοδόχου Πηγής προς την περιοχή στα Μόλι??. Τα τείχη συνεχίζονται στο διάσελο της Σελλάδας και προς τα λατομεία, ενώ [στο σημείο ??] σε υψόμετρο π. 155μ. από την θάλασσα διατηρείται τμήμα του οχυρωματικού περιβόλου σε μήκος 1,65μ., πλάτος 1,20μ. και ύψος π. 0,70μ.
Στην Ν και πλέον απόκρημνη πλαγιά του Μέσα Βουνού τα τείχη συνεχίζονται ακολουθώντας την κλίση του λόφου από υψόμετρο 225 έως 211μ., δηλαδή λίγο πιο πάνω από το σημερινό παρεκκλήσιο της Παναγίας Κατευχιανής, περιλαμβάνοντας τις διάσπαρτες πηγές νερού, ενώ ελάχιστες πρέπει να είναι και εδώ οι πρωτοβυζαντινές προσθήκες, καθώς διατηρούνται σε καλή σχετικά κατάσταση οι μεγάλοι λίθοι του αρχαίου περιβόλου, δίχως την χρήση ασβεστοκονιάματος. Σε ένα σημείο του τείχους αυτής της πλευράς είναι εμφανής η μεταγενέστερη προσθήκη, καθώς η επέκταση του αρχαίου περιβόλου έχει γίνει πρόχειρα και βιαστικά, με το καινούργιο τμήμα του τείχους άλλοτε να έχει επιμελημένη την εξωτερική παρειά, άλλοτε την εσωτερική, ενώ το πάχος του φθάνει έως τα 0,95μ. [παρόμοιο με τείχος σε βυζαντινή πύλη…]
Συγκεκριμένες αρχαίες κατασκευές θα πρέπει να είχαν αξιοποιηθεί στην πρωτοβυζαντινή οχύρωση, προκειμένου να επιτευχθεί αρτιότερη αμυντική προστασία στην πόλη. Ο λεγόμενος Πλατύς Τοίχος, ορθογώνιας κάτοψης κτήριο που στέκει ακόμη σε ικανό ύψος στην Β πλευρά του Μέσα Βουνού, στα ΒΔ του παρεκκλησίου του Ευαγγελισμού (άλλοτε Ηρώο), είναι πιθανόν να λειτούργησε ως πύργος – παρατηρητήριο. [ενταγμένο στην γραμμή της οχύρωσης ή όχι;;; vgl. Arachne για Πλατύ τοίχο, για χρήση ως πύργου στην γραμμή οχύρωσης….]
Στο εσωτερικό της Αρχαίας Θήρας η πολιτεία που αναπτύχθηκε ήδη από την ίδρυσή της κατά τον 8ο αιώνα π.Χ. είχε ως κέντρο της την Αγορά, μια διαπλάτυνση της κύριας οδού, στον άξονα του δρόμου από την Σελλάδα, στο μέσον της πόλης. Η επέκταση της πόλης με τα μεγαλοπρεπή δημόσια κτήρια και τα άνδηρα σημειώνεται από την ελληνιστική εποχή έως και τους αυτοκρατορικούς χρόνους (2ο αιώνα μ.Χ.). Στην πόλη αυτή συνεχίζεται η κατοίκηση κατά τους πρωτοβυζαντινούς χρόνους, όπου οι υπάρχουσες υποδομές διατηρούνται, όπως οι κινστέρνες στην περιοχή του Θεάτρου, στην αυλή του μεγάλου Ιερού του Απόλλωνα Καρνείου, στην Βασιλική Στοά. Οι οικίες πλέον αποτελούνται από μικρά κτήρια, κατασκευασμένα επί το πλείστον πρόχειρα και από οικοδομικό υλικό που έχει λιθολογηθεί από τις παλαιές ερειπωμένες κατασκευές.
Εντός της πόλης εντοπίζονται τουλάχιστον δύο βασιλικές. Κοντά στην είσοδο της πόλης είχε κτιστεί τρίκλιτη βασιλική με διπλό νάρθηκα διαστάσεων π. 28x14μ, ενώ στα Β είχε αψιδωτό πρόσκτισμα. Η βασιλική ήταν αφιερωμένη στον Αρχάγγελο Μιχαήλ και έχει χρονολογηθεί περί τα μέσα του 6ου αιώνα. Τον 8ο ή τον 9ο αιώνα, πιθανώς μετά από σεισμό, η βασιλική μετασκευάστηκε στον μικρότερο δίκλιτο καμαροσκέπαστο ναό του Αγίου Στεφάνου, ο οποίος κατέλαβε το μεσαίο κλίτος της. Ο ναός κτίστηκε με αρχαίο οικοδομικό υλικό αλλά και από υλικό της παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Η σημερινή μορφή του ναού οφείλεται σε μετασκευή των υστεροβυζαντινών χρόνων. Μικρότερων διαστάσεων (π. 18x10μ.) αλλά ίδιας κάτοψης είναι και η βασιλική που ανασκάφτηκε στη θέση του Ιερού του Πυθίου Απόλλωνα στην ΝΑ πλευρά της πόλης.
Οι πρωτοβυζαντινές οικίες της Αρχαίας Θήρας αποτελούν καταλύματα μικρών σχετικά διαστάσεων, κτισμένα σχετικά πρόχειρα και με εκτενή χρήση του αρχαίου οικοδομικού υλικού.
Η επάρκεια σε πόσιμο νερό στο Κάστρο της Αρχαίας Θήρας επιτυγχανόταν από τις διάσπαρτες πηγές νερού επάνω στο Μέσα Βουνό, οι οποίες είχαν περιληφθεί στην οχύρωση της πόλης, αλλά και από τις κινστέρνες, δημόσιες και ιδιωτικές, που υπήρχαν εντός του οικιστικού ιστού της.
| Χαρακτηριστικό | Τιμή |
|---|---|
| Δημιουργός | Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, Ephorate of Antiquities of Cyclades |
| Ενότητα | |
| Βιβλιογραφία του σημείου ενδιαφέροντος |
Constantin VII Porphyrogénète: Le livre des cérémonies, G. Dagron, B. Flusin, D. Feissel (εκδ.). Corpus fontium historiae byzantinae v. LII/1-5, Paris: Association des Amis du Centre d'Histoire et Civilisations de Byzance, 2020. Ε. Γερούση, «Η παλαιοχριστιανική βασιλική της Αγίας Ειρήνης στην Περίσσα Θήρας. Μία πρώτη προσέγγιση», Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας 31 (2011) 17-32. Β. Πέννα, «Νομισματικές νύξεις για τη ζωή στις Κυκλάδες κατά τους 8ο και 9ο αιώνες», Ελ. Κουντούρα-Γαλάκη (εκδ.), Οι σκοτεινοί αιώνες του Βυζαντίου (7ος–9ος αι.), Διεθνή Συμπόσια (Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών), 9, Αθήνα: Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, 2001, 399– 410. Β. Πέννα, «Κοινωνία και οικονομία στο Αιγαίο κατά τους βυζαντινούς χρόνους (4ος -12ος αι.)», Οβολός 9, Το νόμισμα στα νησιά του Αιγαίου: νομισματοκοπεία, κυκλοφορία, εικονογραφία, ιστορία: Πρακτικά συνεδρίου της Ε' επιστημονικής συνάντησης, Μυτιλήνη, 16-19 Σεπτεμβρίου 2006, επιστ. επιμέλεια Π. Τσέλεκας, Αθήνα 2010, 11 – 42. Χ. Πέννας – Ιφ. Σαμολάδου, «Βυζαντινά και μεσαιωνικά νομισματικά ευρήματα Κυκλάδων», Οβολός 9, Το νόμισμα στα νησιά του Αιγαίου: νομισματοκοπεία, κυκλοφορία, εικονογραφία, ιστορία: Πρακτικά συνεδρίου της Ε' επιστημονικής συνάντησης, Μυτιλήνη, 16-19 Σεπτεμβρίου 2006, επιστ. επιμέλεια Π. Τσέλεκας, Αθήνα 2010, 135-157. Χ.Ι. Σιγάλας, «Το τέλος των παράλιων οικισμών της Θήρας», Δέκατο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης: πρόγραμμα και περιλήψεις ανακοινώσεων, Αθήνα 18, 19 και 20 Μαΐου 1990, Αθήνα: Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρεία, 1990, 77. Η. Ahrweiler, Byzance et la mer. La marine de guerre, la politique et les institutions maritimes de Byzance aux VIIe-XVe siècles, Paris 1966. H. Eberhard, “Byzantinische Burgen auf den Kykladen. Ihre Rolle und Bedeutung”, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 36 (1986), 157-189. E. Geroussi-Bendermacher, “Propriété foncière et inventaire d’ esclaves: Un texte inédit de Perissa (Thera) tardo-antique”, V.I. Anastasiadis – P.N. Doukellis (εκδ.), Esclavage antique et discriminations socio-culturelles, Actes du XXVIIIe Colloque International du Groupement International de Recherche sur l' Esclavage Antique (Mytilene, 5-7 Décembre 2003), Berne: Peter Lang, 2005, 325 – 358. F. Frhr. Hiller von Gaertrigen, Die Insel Thera in Altertum und Gegenwart, mit Ausschluss der Nekropolen, F. Frhr. Hiller von Gaertringen (εκδ.), Thera: Untersuchungen, Vermessungen und Ausgrabungen in den Jahren 1859-1902, Bd.1., Berlin: Georg Reimer, 1899. F. Frhr. Hiller von Gaertringen - P. Wilski, Stadtgeschichte von Thera, F. Frhr. Hiller von Gaertringen (εκδ.), Thera: Untersuchungen, Vermessungen und Ausgrabungen in den Jahren 1859-1902, Bd.3., Berlin: Georg Reimer, 1904. G. Huxley, “Porphyrogenitan Portulan”, Greek, Roman and Byzantine Studies 17 (1976), 295 – 300. G. Kiourtzian, Recueil des inscriptions grecques chrétiennes des Cyclades: de la fin du IIIe au VIIe siècle après J.-C., Travaux et mémoires du Centre de recherche d' histoire et civilisation de Byzance. Monographies 12, Paris: De Boccard, 2000. V. Penna, “Monetary circulation in the Cyclades during the dark ages: an updated approach”, J. Crow και D. Hill (εκδ.), Naxos and the Byzantine Aegean: Insular Responses to Regional Change, Papers and monographs from the Norwegian Institute at Athens, v. 7, The Norwegian Institute at Athens 2018, 51-60. E. Ragia, “The Geography of the Provincial Administration of the Byzantine Empire (ca. 600–1200): I.2. Apothekai of the Balkans and of the Islands of the Aegean Sea (7th–8th c.)”, Byzantinoslavica 69 (2011), 86–113 L. Ross, Reisen auf den griechischen Inseln des ägäischen Meeres, Band 1, Stuttgart, Tübingen: J.G. Cotta, 1840. J.W. Sperling, Thera and Therasia, Ancient Greek Cities 22, Athens: Athens Center of Ekistics, 1973. Chr. Witschel, “Beobachtungen zur Stadtentwicklung in hellenistischer und römischer Zeit”, W. Hoepfner (εκδ.), Das Dorische Thera V: Stadtgeschichte und Kultstätten am Nördlichen Stadtrand, Schriften des Seminars für Klassische Archäologie der Freien Universität Berlin, Berlin: Gebr. Mann, 1997, 17 – 46 G. Zacos – A. Veglery, Byzantine lead seals, vol. 1, Τετράδια Αρχαιολογίας και Τέχνης αρ.3, Basel 1972. |
| Ημερομηνία | 04/10/2023 |
| Χρονική περίοδος | 8ος αι. π.Χ. - 9ος αι. μ.Χ., 8th c. B.C. - 9th c. A.D. |
| Τοποθεσία | Το Κάστρο της Αρχαίας Θήρας είναι κτισμένο στην ΝΑ ακτή του νησιού επάνω στον δυσπρόσιτο λόφο του Μέσα Βουνού (άλλοτε του Αγίου Στεφάνου), σε υψόμετρο π.366μ. από την επιφάνεια της θάλασσας. |
| Γλώσσα | Ελληνικά, Αγγλικά |
| URL | https://cycladiccastles.repository.gr/jsonitems/12266 |
| Κάτοχος Δικαιωμάτων | |
| Κατηγορία | Οχυρωμένος οικισμός |
| Ηχητικά |
