Αντικειμενα

Tο Καστέλλι του Αγίου Νικολάου βρίσκεται στην Επάνω Μεριά, στο ΒΔ τμήμα της Θήρας, επάνω σε απότομο ύψωμα που εγγίζει τα 110μ. από την επιφάνεια της θάλασσας προς την πλευρά της καλδέρας του ηφαιστείου. Το Καστέλλι ακολουθεί τα εξάρματα του υψώματος και αναπτύσσεται σχεδόν ευθύγραμμα επάνω στο φρύδι της καλδέρας. Το Καστέλλι υπέστη εκτεταμένες ζημιές από τον σεισμό του 1956, με αποτέλεσμα η διατήρησή του να είναι αποσπασματική, ωστόσο η εικόνα του μπορεί να ανασυντεθεί μέσα από τα νησολόγια και τα περιηγητικά κείμενα.

Ο αρχικός πυρήνας του Καστελλιού του Αγίου Νικολάου καταλαμβάνει έκταση π. 4.250 (4.000)τ.μ. (4,2στρ.) με την περίμετρό του να ανέρχεται στα 255μ. Τα τείχη του ακολουθούν το σχήμα του βράχου και Β και Α συγκροτούνται από τους ενισχυμένους εξωτερικούς τοίχους των εφαπτόμενων και σε συνεχή δόμηση κτισμάτων, που διατάσσονται περιμετρικά. Ν και Δ το Καστέλλι είναι ατείχιστο, καθώς εκμεταλλεύεται τα κρημνίσματα του βράχου προς την καλδέρα, ωστόσο έχουν εντοπιστεί ίχνη κατασκευών για την αντιστήριξη των πρανών. Εξωτερικά των τειχών πρέπει να υπήρχε αδόμητη ζώνη ως περίδρομος για λόγους προστασίας. Η μοναδική πύλη εισόδου αυτής της φάσης βρίσκεται στα Β, στην απόληξη της κλιμακωτής οδού από τον όρμο του Αμμουδίου. Η πύλη δεν σώζεται, ωστόσο θα πρέπει να είχε την μορφή ορθογωνικού διαβατικού, στον όροφο του οποίου υπήρχε οικία. Στο ψηλότερο σημείο του βράχου ορθώνεται το ακροπύργιο, ο Γουλάς του Καστελλιού. Πρόκειται για ορθογώνιας κάτοψης κτήριο, διαστάσεων 14,50x8μ. με συνολικό εμβαδόν 115(116)τ.μ. Ο Γουλάς διέθετε δύο ορόφους και απέληγε σε επίπεδη στέγη, ενώ το ύψος του ανερχόταν στα π. 10μ. έως το 1956, οπότε και κατέρρευσε μεγάλο τμήμα του από τον σεισμό. Οι τοίχοι του ισογείου είχαν πάχος π. 1,25 – 1,30μ., ενώ στον όροφο το πάχος μειωνόταν για λόγους στατικότητας. Η πρόσβασή του γινόταν από την Β πλευρά, μέσω πύλης, επάνω από την οποία υπήρχε άνοιγμα, ενώ στο τελευταίο επίπεδο ανοίγονταν δύο τοξοθυρίδες. Γύρω από τον Γουλά προς τα Δ πρέπει να ανοιγόταν πλατεία/ πλάτζα, όπου θεωρείται ότι είχε ανεγερθεί το παρεκκλήσιο, κατά το συμβολικό δίπολο πολιτικής και θρησκευτικής εξουσίας στην οργάνωση της βενετικής πόλης. Την θέση της πλατείας έλαβε στα τέλη του 19ου αιώνα ο ναός της Παναγίας Πλατσανής, όπως δηλώνει και το όνομά της. Πρόκειται για μεγάλων διαστάσεων σταυροειδή εγγεγραμμένο ναό με πέντε τρούλους, που ακολουθούσε τα νεοκλασικά πρότυπα της εποχής, ο οποίος κατέρρευσε μετά τον σεισμό του 1956. Ο οικισμός του Καστελλιού σε αυτήν την φάση είχε οργανωθεί πέριξ του Γουλά και της πλατείας του, αποτελούμενος από μικρότερου μεγέθους κτίσματα. Οι οικίες του ήταν διώροφες ή τριώροφες με θολωτή ή επίπεδη στέγη, με μικρά ανοίγματα στις εξωτερικές όψεις τους. Η αρχική φάση του Καστελλιού του Αγίου Νικολάου έχει χρονολογηθεί στον 13ο / 14ο αιώνα. 

Η ανάπτυξη του Καστελλιού προς Β και κυρίως ΝΑ χαρακτηρίζει την δεύτερη οικιστική φάση του. Πρόκειται για επέκταση που κατέλαβε επιφάνεια π. 5.650(6.000)τ.μ. (5,6στρ.) και η οποία είχε οχυρωματικό περίβολο, αποτελούμενο από τις ενισχυμένους εξωτερικούς τοίχους των εν επαφή και σε συνεχή δόμηση περιμετρικών κτισμάτων. Εξωτερικά του περιβόλου προς Β πρέπει να υπήρχε αδόμητη ζώνη ως περίδρομος, ο οποίος σήμερα έχει διατηρηθεί πλήρως ενσωματωμένος στο οδικό δίκτυο του οικισμού. Η πύλη εισόδου, χαμένη σήμερα, μεταφέρθηκε στην περιοχή της «Λότζιας», κοντά στο ναό του Αγίου Νικολάου, σε θέση οχυρή, καθώς βρίσκεται  σε χαράδρα που δημιουργεί ένα ρέμα. Η «Λότζια» περιγράφει και την μορφή της πύλης εισόδου, η οποία εσωτερικά θα ανοιγόταν ως διαβατικό, στον όροφο του οποίου θα υπήρχε οικία. Σε οχυρή αλλά και περίοπτη πλέον θέση του Καστελλιού κτίστηκε ο ναός του Αγίου Νικολάου κατά τον 15ο–16ο αιώνα, όπως είναι η επικρατούσα άποψη. Πρόκειται για διώροφο απλό τετρακιόνιο ναό με τρούλο, που στην αρχική φάση κατασκευής του είχε τετράγωνη κάτοψη. Η σημερινή μορφή του προήλθε μετά από προσθήκες των τελών του 19ου αιώνα. Ο ναός είναι ορθόδοξος, ωστόσο εικάζεται ότι αρχικά εξυπηρέτησε το καθολικό δόγμα. Η επέκταση αυτή οργανώθηκε πολεοδομικά σε άμεση συνάρτηση με το αρχικό Καστέλλι, καθώς αναπτύχθηκε εκατέρωθεν μίας κύριας οδού που ένωνε, και διατηρείται ακόμη, τον ναό του Αγίου Νικολάου και τον Γουλά. Το εσωτερικό του Καστελλιού οργανώθηκε γύρω από ένα πυκνό δίκτυο κτηρίων και δρόμων, που ακολουθεί τα εξάρματα του υψώματος. Πέραν του Αγίου Νικολάου υπάρχουν τουλάχιστον άλλοι τρεις ναοί, όπως ο Άγιος Σώζων, μετόχι άλλοτε της Μονής Χοζοβιώτισσας, και η Αγία Θεοδοσία, κοντά στον Γουλά, που καταστράφηκε στον σεισμό του 1956. Οι οικίες αυτής της φάσης ήταν επί το πλείστον υπόσκαφες και διατάσσονταν σε συνεχή δόμηση, ενώ, εκμεταλλευόμενες την κλίση του εδάφους κυρίως στην Ν πλευρά, είχαν ένα ή περισσότερους ορόφους. Η δεύτερη φάση του Καστελλιού του Αγίου Νικολάου έχει χρονολογηθεί στον 15ο–16ο αιώνα.

Η επάρκεια νερού στο Καστέλλι του Αγίου Νικολάου επιτυγχανόταν από την συγκέντρωση του βρόχινου νερού στις υπόγειες κινστέρνες των οικιών. Τα όμβρια συλλέγονταν μέσω οργανωμένου δικτύου διαδρομών με κατάλληλες κλίσεις από τα δώματα, τις αυλές, τα κατώφλια, ακόμη και τα οδοστρώματα με προορισμό τις στέρνες. 

Η εκτός των τειχών επέκταση του Καστελλιού τεκμηριώνεται ήδη από τα μέσα του 16ου αιώνα. Η ίδρυση έξω από την Β πλευρά του Καστελλιού του ναού της Αγίας Αικατερίνης, μεγάλου μοναστηριακού συγκροτήματος και πατριαρχικού σταυροπηγίου, ανάμεσα στο 1567–1639 βάσει αρχειακών μαρτυριών, συνοδεύεται και από την ύπαρξη οικισμού στην ίδια περιοχή, καθώς και των ανεμόμυλων, εμβληματικού σημείου πλέον του Καστελλιού, όπως αποτυπώνεται στα νησολόγια και στις περιγραφές των περιηγητών.