Αντικειμενα

Το Απάνω Κάστρο της Νάξου είναι κτισμένο στην Δ πλευρά ενός βραχώδους υψώματος (π. 422μ.) ανάμεσα στις εύφορες κοιλάδες της Ποταμιάς και της Δρυμαλίας, στην κεντρική Νάξο. Τα τείχη του αποτελούνται από δύο οχυρωματικούς περιβόλους, διαφορετικών χρονολογικών φάσεων, οι οποίοι στο σύνολό τους περικλείουν έκταση π. 10.650τ.μ. (10,6στρ.) με περίμετρο μήκους π. 435μ.

Ο εσωτερικός οχυρωματικός περίβολος έχει υψωθεί στο φρύδι του βράχου στα Β και περικλείει επιφάνεια π. 3.600τμ. (3,6 στρ.), ενώ η περίμετρός του φθάνει τα 305μ. Τα τείχη του υψώνονται κατακόρυφα ενώ στο ΝΔ μέτωπό τους ανοίγονται τοξοθυρίδες ύψους έως 2μ. Στην ΝΑ γωνία διατηρείται προεξέχων ορθογωνικός πύργος διαστάσεων 5x8μ., το λεγόμενο «μπαλκόνι της βασίλισσας». Η πύλη εισόδου βρίσκεται στα ΝΔ, όπου η πρόσβαση είναι ομαλότερη, και πρέπει να προστατευόταν από θλάση του τείχους.

Εντός του εσωτερικού περιβόλου εντοπίζεται πυκνή δόμηση. Ιδιαίτερης σημασίας πρέπει να ήταν το κτήριο στα ΒΑ, το οποίο βρίσκεται στο ψηλότερο σημείο του οικισμού. Πρόκειται για κτίσμα συνολικού εμβαδού π. 530 τ.μ., πιθανώς πολυώροφο, στο ισόγειο του οποίου διατηρούνται δίδυμες κινστέρνες για την συλλογή των όμβριων. Ο Β τοίχος του διατηρείται έως ύψους 5μ., ενώ οι υπόλοιποι τοίχοι έχουν καταπέσει σε μεγάλο βαθμό. Η πρόσβαση πρέπει να επιτυγχανόταν από λίθινη κλίμακα στην ΒΑ πλευρά του ορόφου, η οποία απέληγε σε εξώστη. Προφανώς το κτήριο θα αποτελούσε την κατοικία του άρχοντα, όπως διασώζεται και στην προφορική παράδοση με το όνομα «Παλάτια», η οποία θα πρέπει να λειτουργούσε και ως το ακροπύργιο του Απάνω Κάστρου. Ν του κτηρίου αυτού και περί το κέντρο του οικισμού, διατηρούνται δύο μονόχωροι ναοί. Ο μεγαλύτερος εκ των δύο, διαστάσεων 14,5x5,3μ., διατηρείται αποσπασματικά. Ήταν θολοσκεπής και Α απολήγει σε ορθογωνικό Ιερό. Ο ναός θεωρείται ότι εξυπηρετούσε τους Λατίνους κατοίκους του Απάνω Κάστρου και μάλλον ήταν αφιερωμένος στον Άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή. Ο ναός έχει χρονολογηθεί στα τέλη του 13ου ή στις αρχές του 14ου αιώνα, κατά την πρώτη οικοδομική φάση του Απάνω Κάστρου. Στον Β τοίχο του εφάπτεται ο δεύτερος, μικρότερος ναός, διαστάσεων 8,8x4,1μ., ο οποίος είναι επίσης θολοσκεπής και Α απολήγει σε κόγχη. Προφανώς πρόκειται για τον ορθόδοξο ναό του εσωτερικού περιβόλου του Κάστρου. 

Ο εξωτερικός οχυρωματικός περίβολος αναπτύσσεται σε χαμηλότερο επίπεδο στο ύψωμα Α, Ν και Δ του εσωτερικού Κάστρου, καταλαμβάνοντας έκταση π. 7.050τ.μ. (7στρ.). Ο εξωτερικός περίβολος έχει μήκος π. 290μ. και συμπληρώνει την οχύρωση του βράχου στα πιο ευπρόσβλητα σημεία του. Διατηρείται κατά τμήματα μέχρι τα 9μ. ύψος και έχει πάχος π. 2,5μ. Η πύλη εισόδου βρίσκεται στην Α πλευρά, ωστόσο το άνοιγμά της δεν μπορεί να προσδιοριστεί εξαιτίας της κατάρρευσής της. Στα Ν για την κάλυψη της πύλης εισόδου έχει διευθετηθεί προμαχώνας. Πρόκειται για κυκλική κατασκευή διαμέτρου 9μ., η οποία στο ανώτερο τμήμα του διαθέτει πέντε κανονιοθυρίδες, διατεταγμένες ακτινωτά και διευρυνόμενες εσωτερικά. Οι επάλξεις του προμαχώνα δεν διατηρούνται, διαγράφεται ωστόσο το cordone, η λίθινη κυκλικής διατομής ταινία που σήμαινε την αρχή τους. Η συμμετρία στην χάραξη του προμαχώνα αποτελεί γνώρισμα της βενετικής οργάνωσης για τις οχυρώσεις, οι οποίες επιβλέπονταν από εξειδικευμένους μηχανικούς, ενώ η κυκλική κάτοψη και το μικρό εξωτερικό άνοιγμα των κανονιοθυρίδων συνηγορούν σε πρώιμη χρονολόγηση στην εξέλιξη του προμαχωνικού οχυρωματικού συστήματος, στοιχεία που γρήγορα ωστόσο εγκαταλείφθηκαν ως μη αποτελεσματικά.

Το Α σκέλος του εξωτερικού περιβόλου παρουσιάζει θλάση στην Ν γωνία του και περί το μέσον της Ν πορείας του προβάλλει ημικυκλικός προμαχώνας (mezzaluna). Πρόκειται για ευμεγέθη κατασκευή, διαμέτρου π. 18μ. και πάχος των τοίχων του π. 2,5μ., η οποία παρά την εμφανή κατάρρευσή της, διατηρεί ομοίου τύπου κανονιοθυρίδες με τον Α προμαχώνα. Οι κατασκευαστικές ομοιότητες των δύο προμαχώνων οδηγούν στην διαπίστωση ότι πρόκειται για σύγχρονα κτήρια. Ο περίβολος συνεχίζεται στα Δ, ακολουθώντας την μορφολογία του εδάφους, σχηματίζοντας θλάσεις για την ενίσχυσή του, ενώ στην ΝΔ άκρη του εδράζεται σε παλαιότερο τείχος, μάλλον της αρχαϊκής περιόδου, το οποίο διατηρείται σε μήκος 13μ. και με πάχος 1,20μ.

Εντός του εξωτερικού περιβόλου εμφανίζεται πυκνοδομημένος οικιστικός ιστός. Κοντά στο Α σκέλος του εντοπίζεται επίμηκες κτήριο διαστάσεων 16,1x8,2μ., ισόγειο και μονόχωρο, από το οποίο διατηρούνται οι γενέσεις των δύο τόξων που έφεραν την στέγη του, καθώς και τρία τυφλά αψιδώματα σε κάθε μακριά πλευρά του, προφανώς για διακοσμητική χρήση. Το κτήριο φαίνεται ότι ήταν άμεσα προσβάσιμο από τον δρόμο και πρέπει να χρησίμευε ως δημόσιος χώρος υποδοχής και συνάθροισης, ενδεχομένως σε άμεση σχέση με τον παρακείμενο ναό της Παναγίας Καστριανής. Ο ναός αυτός είναι μονόχωρος, διαστάσεων 8,7x5,5μ., ο οποίος στην τοιχοποιία του έχει ενσωματωμένα μαρμάρινα μέλη από μεσοβυζαντινό τέμπλο και έχει χρονολογηθεί τον 13ο/14ο αιώνα. Ένας ακόμη ναός εντοπίζεται στην πλατεία που διαμορφώνει ο ημικυκλικός προμαχώνας στο Ν τμήμα του περιβόλου. Πρόκειται για τον δίδυμο ναό του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, μήκους 7,8μ. και πλάτους 4,3 και 3,6μ. αντίστοιχα, με αμφότερα τα κλίτη να απολήγουν σε κόγχη στα Α. Επιγραφή στο υπέρθυρο της εισόδου του Β κλίτους μνημονεύει το ζεύγος των κτητόρων και την χρονολογία ανέγερσης του ναού το 1759.

Οι οικίες που έχουν εντοπιστεί στο Απάνω Κάστρο ανέρχονται τουλάχιστον σε τριάντα τρεις. Οι δεκαεννέα έχουν εντοπιστεί στον εσωτερικό περίβολο, εκ των οποίων μόνο οι πέντε βρίσκονται αυτόνομες στο εσωτερικού του οικισμού. Οι δεκατέσσερεις οικίες του εξωτερικού περιβόλου διατάσσονται κατά το πλείστον ελεύθερες εντός αυτού. Στην πλειονότητά τους οι οικίες του Απάνω Κάστρου αφορούν σε μικρών διαστάσεων κτίσματα, με μέγιστο εμβαδόν τα 50τμ., συνήθως είναι διώροφα, με την πρόσβαση να γίνεται από τον όροφο, όπου ήταν οι χώροι διαμονής, ενώ το ισόγειο εξυπηρετούσε για τον σταυλισμό των ζώων και για αποθηκευτικούς σκοπούς. 

Η επάρκεια σε πόσιμο νερό στο Κάστρο γινόταν από κινστέρνες, οι οποίες συγκέντρωναν τα όμβρια. Έχουν εντοπιστεί συνολικά δεκατέσσερεις κινστέρνες, δέκα στον εσωτερικό περίβολο και οι υπόλοιπες στον εξωτερικό. Οι περισσότερες είναι υπόγειες θολωτές κατασκευές με άνοιγμα την οροφή τους για την συλλογή του νερού, σχετικά μέτριας χωρητικότητας. Η ύδρευση ωστόσο του Απάνω Κάστρου εξασφαλιζόταν και από δύο πηγές εκτός των τειχών στους Α και Δ πρόποδες του λόφου.

Έξω από τους οχυρωματικούς περιβόλους στα Α του λόφου βρίσκεται ο ναός του Αγίου Γεωργίου, ο οποίος έχει συνδεθεί με την ίδρυση του Απάνω Κάστρου. Και άλλοι μονόχωροι ναοί που βρίσκονται στους δρόμους που οδηγούν στο Κάστρο από τους παρακείμενους οικισμούς του Τσικαλαριού και της Ποταμιάς, όπως ο Άγιος Παντελεήμων στα Α στο δρόμο προς την Ποταμιά, ο Άγιος Ανδρέας στους Β πρόποδες του λόφου, ο Χριστός στους Ν πρόποδες του λόφου, μονόχωροι ναοί με τοιχογραφικό διάκοσμο του 13ου / 14ου αιώνα, αλλά και ο ενοριακός ναός του Αγίου Στεφάνου στο Τσικαλαριό, με τοιχογραφίες επίσης του 13ου αιώνα, αποτελούν τεκμήρια που συνηγορούν στην λειτουργία του Απάνω Κάστρου από τον 13ο αιώνα και μετά. Η ύπαρξη επίσης κεραμεικής από τον 12ο αιώνα, όπως και η χρήση μεσοβυζαντινών αρχιτεκτονικών μελών στην Παναγία Καστριανή, ενδέχεται να δηλώνει εγκατάσταση στο χώρο ήδη από την περίοδο εκείνη.